Realistische, zeer persoonlijke portretbeelden in brons


Verdieping

Sculpturen met een ziel

Een mooi beeld of sculptuur kan  een ongelooflijk suggestief en boeiend beeld van vlakken en glooiende lijnen opleveren, en je vraagt je dan af: waarom is het nu zo mooi?

Je ziet vlakken of bollen en hollen en die buigen naar elkaar toe, van elkaar af bewegen, elkaar raken, van steeds wisselende perspectieven. Het ene element ontmoet het andere, en op het raakvlak gebeurt iets spannends; daar ontstaat een andere richting, een andere structuur, een ander oppervlak.

Een beeld is een compositie. Het is een geheel van vormen, vlakken en texturen, in een samenhang en een ordening die altijd in beweging is.

Op die manier kun je ook naar portretten kijken. In het menselijk gelaat zie je eveneens vormen en vlakken die elkaar afwisselen en in elkaar overgaan. Bij de overgang van neus naar wangen bijvoorbeeld, komt een verandering van bolling naar een andere oppervlaktespanning; waar nek en schouders elkaar ontmoeten krijg je een verandering van richting. Het model, ook al zit het stil, is altijd in beweging, heeft altijd een gebaar. Daarom is een portret ook nooit een object op zich, maar een compositie ten opzichte van de omringende ruimte.

Kijk naar een hoofd als naar een landschap. Dan let je niet zozeer op de massa op zich, maar meer op de dynamiek, de beweging die er in zit. Een goed portret gaat door waar de massa ophoudt.

En dat is precies dat mysterie, dat wat vermoed wordt maar niet direct ‘gepakt’, en wat dat portret zo fascinerend maakt. Dat roept een bepaalde spanning op.


Hoofd

Afbeeldingen van het menselijke hoofd hebben de mens gefascineerd zolang hij bestaat. Vanaf het allereerste beeldje, de allereerste rotstekening, heeft hij gepoogd het geheim van het leven te begrijpen, het leven zelf te pakken. De mens is een scheppend wezen, wil zichzelf uitdrukken; en een mens of portret boetseren is een scheppingsdaad bij uitstek. Daarbij bezit hij een niet–aflatende nieuwsgierigheid naar zijn eigen lichaam. In het scheppen van een mensfiguur verbindt hij de wereld met zichzelf. Hoewel in veel culturen de eerste ons bekende beelden waarschijnlijk vooral een religieuze betekenis en functie hebben gehad, was het steeds de menselijke figuur die er voor model stond. En de mens is blijven staan, tot op de dag van vandaag.

Ook bij portretten gaat het mij om de fascinatie voor het hoofd, zetel van de rede maar ook van de waanzin? Zin en waanzin.  Het is opvallend hoeveel de taal zich bedient van het ‘hoofd’ als beeld om zeer diverse zaken mee uit te drukken. Heethoofden, afdelingshoofden, warhoofden, hoofdverdachten, fijne koppen……  

Vrij snel als we het over het hoofd als zetel van de ziel, het verstand,   hebben, stuiten we op het aloude raadsel van de verhoudingen tussen lichaam en geest, uiterlijk en innerlijk, hoofd en karakter. Het gaat hier om een buitengewoon ingewikkelde, intense band. De vraag kan gesteld worden of hierover een ultieme waarheid te formuleren valt. Maar de pogingen om die verhoudingen leesbaar, interpreteerbaar te maken, zijn des te opvallender. Er is een diversiteit aan metaforen die hiervoor gebruikt worden. Maar de beeldspraak staat niet op zich: naast de taal de medische, ‘voor-psychiatrische’ praktijk beïnvloeden. Dit maakt dat het onderwerp ‘het hoofd’ zo evident toonbaar is.


Kijk op het gezicht.     

Een korte uiteenzetting over gevoelens op het gelaat.    

Ons gezicht kan uitdrukking geven aan onze gevoelens. Met gelaatsexpressies willen we een boodschap weergeven.  Gelaatsuitdrukkingen zijn vooral nuttig in relaties met anderen.

Aangeboren gevoelens (ook bij blind geboren kinderen) zijn:     

1) Blijdschap drukt zich uit door lachen.  

2)  Pijn drukt zich uit door huilen.  

3)  Kwaadheid drukt zich uit door fronsende wenkbrauwen.

Ziende kinderen ontwikkelen een veel meer genuanceerde gezichtsexpressie. De gelaatsexpressie is een communicatiemiddel dat verder strekt dan wat met woorden mogelijk is. Het gezicht is het visitekaartje van de geest.

Er zijn 4 hoofdgevoelens of passies. Dat zijn: blijdschap, woede, verdriet en angst. Zie het enneagram.

Gevoelens drukken zich uit  in het gelaat dmv.  ogen met wenkbrauwen, neus vleugels, wangen met mondhoeken.

Hier volgen gevoelens, met uitleg en de bijbehorende gelaatsexpressies.


Positieve, emoties

Blijheid   

Open ogen en  mond open mondhoeken naar buiten.

Blijdschap    

Fonkelende ogen. Lijnen rond de ogen naar boven gericht, ooghoeken naar boven. Rimpels opzij van de ogen. Wenkbrauwen om hoog. Mondhoeken krullen omhoog.

Glimlach   

Ontstaat door iets liefs vertederend. Mond dicht, mondhoeken naar buiten

Schaterlach   

Het gaat hierbij om het komische. Vrolijkheid, geamuseerdheid. Aan de buitenzijde van de ogen ontstaan rimpels. Wijt opengesperde mond en ontblootte tanden. Bij de aap gaat het hier om het “spelgezicht” In speelse stemming beetpakken voor de lol, het zogenaamde knauw-worstelen.

Lach                 

Hierbij lijken de glimlach en de lach op elkaar. Lachen is om het ijs te breken. Een ontspannend middel. Om de sfeer ontspannen te maken. Speels in het gezicht en  begeleidende bewegingen.


“Neutralere” aantrekkende emoties

Tevredenheid   

neutrale gezichtsexpressie met vriendelijke ogen

Glimlach    

Sinds het onderzoek naar apen wordt de lach en de glimlach als twee verschillende gevoelens met een verschillende oorsprong gezien. De glimlach is ook terug te voeren op angst. Ontkenning van agressieve instelling. Brede mond. Ontblote boventanden.  Aan de buitenzijde van de ogen rimpels. Om de rang en verhoudingen te regelen.  Apen hebben opengesperde ogen. Ik ben bang voor jou. Ik ben geen bedreiging voor jou. Wees maar op je gemak.  Laat me met rust.  Toegenegenheid.  Vriendelijkheid. Tolerantie.

Verwondering    

Open ogen en kin / onderkaak ontspannen.

Verbazing   

Mond open, grote ogen.

Ontroering   

Vochtige ogen. Zachte uitdrukking.

Verdriet   

Bij verdriet gaat het om voelen. Het uit zich door huilen, hulpeloosheid, hulp vraaggedrag.


In de westerse cultuur wordt dit onderdrukt, In de diverse culturen wordt dit anders geuit. Bijv. extravert of introvert.


Neutralere afstotende emoties    

In zichzelf gekeerd Neutrale gezichtsexpressie,  toegeknepen ogen.

Angst       

Bij angst gaat het om het denken. Opensperrende ogen, wijd open.

Lijden       

Geen specifieke uitdrukking of een vermoeide gezichtsuitdrukking.


Afstotende emoties

Woede,        

Bij woede gaat het om het doen. Spanning rond de ogen. Mondhoeken sterk en somber naar boosheid,   beneden. Sterke uitdrukking of schreeuwen. Dreiggedrag.

Fronsen van de wenkbrauwen in het kwaadheid.    midden naar beneden. Neusvleugels open gesperd. Lijnen rond de ogen naar benedengericht.

De gelaatsexpressie van angst en  boosheid  lijken op elkaar. Dit is een bron van misverstand. Door zijn context wordt het juiste gevoel duidelijk.


Secundére emoties

Razernij       

Neusvleugels zijn opengesperd en trillen.

Haat       

Toegeknepen met valse ogen. Valse ogen doen mij pijn en zijn daarom niet beschreven.

Walging       

Tong uit de mond.  Dicht geknepen ogen.

Minachting   

Mondhoeken naar beneden en kin omhoog.

Jaloezie       

Toegeknepen ogen.


Driedeling

Kijkend naar het portret en de menselijke figuur kunnen we een driedeling onderscheiden. In het portret zien we het 1 voorhoofd, 2 de ogen met de oren en de neus en  tenslotte de 3 mond met de kaak.

Deze vergelijkbare indeling zien we bij de menselijke figuur als hoofd, romp en ledematen. Dit wordt geassocieerd met denken, voelen en doen of willen. Het hooft is een min of meer gesloten bolvorm. Hoewel de stand en het gebaar van het hoofd heel karakteristiek kan zijn voor het individu, vindt het feitelijke functioneren van het hoofd vooral vanbinnen plaats, binnen de veilige omsluiting van de schedel. Het hoofd wordt meestal geassocieerd met het denken. De romp is het middengebied, waar het hart en de andere vitale organen zich bevinden. We associëren dit gebied met de emoties. Ook vinden we hier het ritmische systeem: de ademhaling en de hartslag die direct op emoties reageren. De romp is halfgesloten – de achterkant  - en halfopen – de voorkant. De ledematen zijn het meest beweeglijk, in die zin dat zij het handelen met het materiële mogelijk maken; zij zijn het meest actief naar buiten toe.

Ook in het hoofd is een zelfde associatie te maken, en te gebruiken als middel om meer van het wezen  uit te drukken in het portret.


Mensbeelden

Als we gaan modelboetseren willen we graag spontane, aantrekkelijke beelden maken, die ons en de toeschouwer veel te zeggen hebben, over onszelf en vooral over het model. We zullen ontdekken dat het strikt academisch werken (‘meten is weten’) niet altijd leidt tot de meest gevoelige en veelzeggende kunstwerken. De onbevangen, spontane waarneming echter, zal in de meeste gevallen wel leiden tot plezierige, interessante beelden. Onbevangen waarnemen valt niet altijd mee; zeker niet als je je dat juist voorneemt, want dan ben je bij voorbaat al niet onbevangen.

Al boetserend zullen we ook ontdekken dat we als mens van deze tijd vol zitten met allerlei mens- en wereldopvattingen die invloed hebben op onze levensinstelling en daarmee op onze manier van werken.

Het is goed je bij het boetseren af en toe bewust te zijn van al deze beelden, die onbewust vaak je waarneming beïnvloeden, zo niet bepalen. Dan kun je er gemakkelijker afstand van nemen en dat helpt bij het ontwikkelen van een ‘vrijere’  waarneming.

We kunnen dit ondermeer stimuleren door het veelvuldig toepassen en vooral toelaten van het experiment. Hoe minder we experimenteren, des te eerder vallen we terug in onze vooringeprente ideeën; met als eerste valkuil het streven naar bovengenoemde perfecte academische benadering, die weliswaar ‘klopt’ maar heel saai is.


Gezicht

Familieleden en bekenden herkennen ons gelaat uit duizenden. Ook pasgeboren baby’s reageren het sterkst op gezichten. 

‘Als het menselijke lichaam het  beste portret is van de menselijke ziel, dan is het gezicht de essentie van het portret’,  is een uitspraak van de filosoof Wittgenstein.

Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat aantrekkelijke mensen tien procent meer verdienen . Aantrekkelijke mensen zijn succesvoller, dat komt niet omdat ze aardiger zouden zijn. Ze vallen meer in de smaak omdat we positieve gevoelens op hen projecteren. Die vooroordelen over ons uiterlijk zijn maar zelden waar: ‘Ons gezicht en het cv van ons innerlijk zijn sporadisch aan elkaar gerelateerd’. Hoe groot ook de identificatie met ons hoofd is, blijkt uit het fijt dat we een portretfoto aanduiden met ‘dit ben ik’, terwijl we bij een afbeelding van ons been reageren met ‘dit is mijn been’. Van al onze lichaamsdelen wordt ons hoofd veelal als het meest wezenlijke beschouwd.


Het gezicht, de herkenning

Het portret is dan ook dat wat we van de ander meestal het beste kennen. In onze cultuur, waarin mensen over het algemeen gekleed zijn, is het gezicht het enige wat onbedekt blijft. Wanneer je met iemand praat, kijk je die persoon aan. Wanneer je in de trein om je heen kijkt, zijn het vooral de ‘hoofden’ die de aandacht trekken. ‘Hé,  dat gezicht ken ik’ is meestal het allereerste moment van herkenning.


Persona

‘Wie zijn neus schendt, schendt zijn aangezicht’. In het gezicht presenteert men zich; en de cosmetica-industrie vaart daar wel bij. De woorden ‘persoon’ en ‘persoonlijkheid’ zijn afkomstig van het Griekse persona, dat ‘masker’ betekend. Deze maskers werden bij het toneelspel gebruikt om de verschillende karakters aan te duiden. Er waren tragische, komische en satirische maskers voor dansers.

Een goed portret geeft niet alleen de persona, de presentatie van de persoonlijkheid weer, maar ook het wezen daarachter.